Κερατέα Ιστορική Αναδρομή

Τα παλαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη ανθρώπων στην περιοχή Κερατέας ανάγονται στη Μυκηναϊκή εποχή (1600-11ΟΟπ.Χ.).

Κατά την κλασική αρχαιότητα οι δήμοι που ανήκαν στην διοικητική περιφέρεια του δήμου Κερατέας ήταν οι: ΠΟΤΑΜΟΣ της Λεοντίδος Φυλής (σημερινή θέση Άγιος Γιάννης-Φοβόλες), ΑΜΦΙΤΡΟΠΗ της Αντιοχίδος Φυλής (στο σημερινό Μητροπήσι), ΒΗΣΑ (στο σημερινό Μπαρμπαλιάκη), ΑΙΓΙΛΙΑ (στο χωριό Όλυμπος), ΚΥΡΤΙΑΔΑΙ Ή ΚΥΡΤΕΙΔΑΙ (κοντά στη Κακή Θάλασσα ή Δασκαλειό), ΘΟΡΙΚΟΣ της Ακαμαντίδος Φυλής όπου σώζεται σήμερα ένα από τα αρχαιότερα θέατρα (6ος αιώνας π.Χ.) και τα λείψανα του δωρικού ναού (τέλη 5ου αιώνα π.Χ.) της Δήμητρας και της Κόρης, ΦΡΕΑΡΙΟΙ (Αρί ή Μαρκάτι ή Όλυμπος) πατρίδα του Θεμιστοκλή και τέλος ο δήμος ΚΕΦΑΛΗΣ της Ακαμαντίδος Φυλής, στην περιοχή Αγίου Σεραφείμ Ρουτζέρι Μεσοχώρι.

Ο περιηγητής Παυσανίας μας πληροφορεί ότι στην Κεφαλή λατρεύονταν οι Διόσκουροι που δεν ήταν οι γνωστοί Κάστωρ και Πολυδεύκης αλλά οι Κάβειροι κούροι του Διός Ευρυμέδων και Άλκων. Επίσης λατρεύοντον η Αφροδίτη και αυτό το μαρτυρεί αρχαία επιγραφή «Όρος τεμένους Αφροδίτης Κεφαλήθεν» που βρέθηκε στην περιοχή μας καθώς και ο Εβδόμειος Απόλλων. Το όνομα του αρχαίου δήμου Κεφαλής που διατηρήθηκε ακμαίο όλη την αρχαιότητα προήλθε από τον προϊστορικό βασιλιά Κέφαλο που καταγόταν από το Θορικό (από τους πιο γοητευτικούς μύθους είναι αυτός του Κέφαλου, της γυναίκας του Πρόκρης και της «ροδοδάχτυλης» Ηούς). Για το Δασκαλειό (ή Διδασκαλείο) υπάρχουν ενδείξεις ότι κατά την αρχαία ή μεσαιωνική εποχή είχε δεχθεί κατοίκους. Στο λιμάνι του Δασκαλειού πρέπει να αγκυροβόλησε ο στόλος των Πελοποννησίων το 411 π.Χ. «λιμάνι μεταξύ Πρασιών και Θορικού» αναφέρει ο Θουκυδίδης.

Ο δήμος Κεφαλής καταστράφηκε κατά τον 3ο μ.Χ. αιώνα από τους Ερούλους που εισέβαλαν στην Αττική και κατέστρεψαν τους δήμους της βάζοντας ένα τέλος στους αρχαίους χρόνους. Κατά την περίοδο του Βυζαντινού Ελληνισμού οι ιστορικές ειδήσεις που αναφέρονται στην Αττική είναι φτωχές, γνωρίζουμε όμως ότι τον 11ο και 12ο αιώνα η Αττική και η περιοχή μας βρίσκεται στο έλεος των πειρατών. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε την μαρτυρία του βαθιά μορφωμένου και γενναίου μητροπολίτη των Αθηνών Μιχαήλ Ακομινάτου Χωνιάτη (1208) για την κατεστραμμένη από τους Φράγκους Αττική και την αναφορά του στο βουνό της Κερατέας «Πανικόν» και το ονομαστό σπήλαιο. Ακολουθεί η Φραγκοκρατία με τις τρεις δυναστείες τους Βουργουνδούς, τους Καταλανούς και τους Φλωρεντινούς στην Αττική και το 1382 έχουμε την πρώτη εποίκηση Αρβανιτών στην περιοχή μας, ενώ η δεύτερη μνημονεύεται το 1425 κ.ο.κ. Μέρος των Αρβανιτών αυτών κατοίκησε στον τόπο αυτό της Αττικής γης ο οποίος για την ευφορία του και τη γεωγραφική του θέση δεν έπαψε να καλλιεργείται και να κατοικείται και λεγόταν Κερατέα. Η πιθανότερη εκδοχή για την ονομασία της (από τις πολλές που υπάρχουν) είναι από το δέντρο κερατέα ή κεράτια γνωστή και ως χαρουπιά και βεβαιώνεται πρώτα από τον Ολλανδό ταξιδιώτη Βέλλερ (1680).

Για τη συμμετοχή των κατοίκων της Κερατέας στον εθνικό ξεσηκωμό του 1821 έχουμε πληροφορίες η σημαντικότερη από τις οποίες είναι τα Απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη όπου καταγράφει ένα περιστατικό για την κακή συμπεριφορά του φρούραρχου Γκούρα και των ανθρώπων του στους ξωτάρηδες της Αττικής.

«Έτσι τσάκιζε κι ο Μαμούρης τους χωριάτες όσοι δεν ήταν φίλοι του.

Στα Μεσόγεια, στην Κεράτια, ενού δημογέροντα Αναγνώστη Νυδραίον τον λένε πόσες τσικουργιές τ έδωσε και σαν είδε την υγείαν εις το εξής ο αγαθός άνθρωπος».

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1843 όταν ο λαός ζήτησε σύνταγμα από τον Όθωνα φαίνεται πήραν μέρος και Κερατιώτες αφού ο τότε υπουργός Στρατιωτικών εξέφρασε την ευαρέσκεια στον Κερατιώτη Ιωάννη Σταμ. Ρώμα.

Το 1866 έγινε έρανος μεταξύ των κατοίκων της Κερατέας για τα θύματα του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου. Συγκεντρώθηκαν 298 δρχ. και η σχετική απόδειξη έχει κατατεθεί από τον Γεώργιο Σταμ. Ρώμα στο Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη.

Από το 1860 εως το 1878 η Κερατέα συγκλονίζεται από την πολύκροτη υπόθεση των «ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΩΝ» και την περίφημη Δίκη-Δημοσίου Κοινότητας Κερατέας. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1840 ως το 1890 ολόκληρη η Λαυρεωτική αποτέλεσε δήμο με έδρα την Κερατέα. Την περίοδο αυτή πρέπει να μνημονεύσουμε την γενναία στάση του Κερατιώτη Δημάρχου Λουκά Παπαθανασίου απέναντι στον Σερπιέρι και της Γαλλικής εταιρείας που του στοίχισε την ίδια του την ζωή. Ο κάθετος δρόμος στην Αθηνών Σουνίου δίπλα ακριβώς από το Δημαρχείο φέρει το όνομα του. Το 1890 ο Δήμος Λαυρεωτικής χωρίζεται στον Δήμο Σουνιέων με πρωτεύουσα το Λαύριο και το Δήμο Θορικίων με πρωτεύουσα την Κερατέα.

Το 1916 στη διάρκεια του γαλλικού αποκλεισμού στην Κερατέα είχε πέσει πείνα, αρρώστια και δυστυχία. Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης στα «Φιλολογικά Απομνημονεύματα» του (σχολάρχης στη Κερατέα 1915-1917) γράφει «Οι Κερατιώτες χτυπήσανε τις καμπάνες και κάνανε συλλαλητήριο διαμαρτυρίας λέγοντας “εμείς σκοτωθήκαμε για τον βασιλιά γιατί δεν μας δίνεται ψωμί;». Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Κερατιώτες δεν υστέρησαν σε θυσίες. Εκτός από τους συμπατριώτες μας που σκοτώθηκαν στην Αλβανία, στο ληξιαρχείο του Δήμου βεβαιώνονται περίπου 200 θάνατοι από πείνα την περίοδο 1941-1942. Για τον Κερατιώτη Τάκη Λιούμη που σκοτώθηκε στην επιστροφή του από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας ποίημα έχει αφιερώσει ο επιστήθιος φίλος του ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος.

Την περίοδο της Κατοχής τα λιμανάκια της Κερατέας (Κακή Θάλασσα-Δασκαλειό-Βγέθι-Εννιά κλπ) χρησίμευαν σαν κρησφύγετα για φυγαδεύσεις στη Μέση Ανατολή. Από εδώ έφυγε ο τότε πρωθυπουργός της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης Γεώργιος Παπανδρέου. Υπάρχει δημόσιο ευχαριστήριο της πρεσβείας της Ν.Ζηλανδίας στον Δήμο Κερατέας και τους κατοίκους της, για την προσφορά της την περίοδο εκείνη. Το 1943 Κερατιώτες γεωργοί στο κτήμα στην περιοχή Μητροπήσι βρήκαν με το αλέτρι τους τον πανέμορφο ΑΡΙΣΤΟΔΙΚΟ ΚΟΥΡΟ που κοσμεί το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αναφέρουμε το γεγονός αυτό γιατί τότε τον έκρυψαν στο στάβλο του Γ.Αγγελή, κι έτσι ο Κούρος δεν έπεσε στα χέρια των κατακτητών, σήμερα βρίσκεται στην πατρίδα μας σ’ αντίθεση με άλλα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα από την Κερατέα όπως η «θεά του Βερολίνου» και ο «Κούρος της Ν.Υόρκης» και η αρχαιολογική συλλογή της Κοινότητας Κερατέας που έκλεψαν οι Ιταλοί στη διάρκεια της Κατοχής.

Το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα και στα πρώτα χρόνια του 21ου η οικιστική ανάπτυξη στην περιοχή της Κερατέας υπήρξε ραγδαία. Είναι ανάγκη το πολυτιμότερο αγαθό της Κερατέας, η φύση, που υμνήθηκε από τον Σατωβριάνδο, τον Βάρναλη, τον Εμμ. Λυκούδη και άλλους λογοτέχνες να προστατευθεί και να διατηρηθεί ως μοναδική και ανεκτίμητη κληρονομιά στις επόμενες γενιές.

Πηγές:

1. Αντωνίου, Αθ., ΤΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΑΤΕΑΣ, Δήμος Κερατέας, Κερατέα 1991.

2. Δερμάτη, Γ., ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ, Δήμος Λαυρεωτικής, Λαύριο 1994.

3. Ιατρού, Γ., ΣΟΥΝΙΟ ΛΑΥΡΙΟ ΚΕΡΑΤΕΑ, Η ΤΕΘΛΑΣΜΕΝΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ, Τουμπής -«ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ», Κερατέα 2003.

4. Στρατοκόπου, Χρ., Η ΚΕΡΑΤΑΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, «Χρυσή Τομή», Κερατέα 1997 (α’ έκδοση 1925).

5. Ρώμα, Χρ., ΚΕΡΑΤΕΑ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ, «Χρυσή Τομή», Κερατέα 1987.

1. Περιοδικό «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ»

2. Εφημερίδα «ΝΕΑ ΤΗΣ ΚΕΡΑΤΕΑΣ»

Τα παλαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη ανθρώπων στην περιοχή Κερατέας ανάγονται στη Μυκηναϊκή εποχή (1600-11ΟΟπ.Χ.).

Κατά την κλασική αρχαιότητα οι δήμοι που ανήκαν στην διοικητική περιφέρεια του δήμου Κερατέας ήταν οι: ΠΟΤΑΜΟΣ της Λεοντίδος Φυλής (σημερινή θέση Άγιος Γιάννης-Φοβόλες), ΑΜΦΙΤΡΟΠΗ της Αντιοχίδος Φυλής (στο σημερινό Μητροπήσι), ΒΗΣΑ (στο σημερινό Μπαρμπαλιάκη), ΑΙΓΙΛΙΑ (στο χωριό Όλυμπος), ΚΥΡΤΙΑΔΑΙ Ή ΚΥΡΤΕΙΔΑΙ (κοντά στη Κακή Θάλασσα ή Δασκαλειό), ΘΟΡΙΚΟΣ της Ακαμαντίδος Φυλής όπου σώζεται σήμερα ένα από τα αρχαιότερα θέατρα (6ος αιώνας π.Χ.) και τα λείψανα του δωρικού ναού (τέλη 5ου αιώνα π.Χ.) της Δήμητρας και της Κόρης, ΦΡΕΑΡΙΟΙ (Αρί ή Μαρκάτι ή Όλυμπος) πατρίδα του Θεμιστοκλή και τέλος ο δήμος ΚΕΦΑΛΗΣ της Ακαμαντίδος Φυλής, στην περιοχή Αγίου Σεραφείμ Ρουτζέρι Μεσοχώρι.

Ο περιηγητής Παυσανίας μας πληροφορεί ότι στην Κεφαλή λατρεύονταν οι Διόσκουροι που δεν ήταν οι γνωστοί Κάστωρ και Πολυδεύκης αλλά οι Κάβειροι κούροι του Διός Ευρυμέδων και Άλκων. Επίσης λατρεύοντον η Αφροδίτη και αυτό το μαρτυρεί αρχαία επιγραφή «Όρος τεμένους Αφροδίτης Κεφαλήθεν» που βρέθηκε στην περιοχή μας καθώς και ο Εβδόμειος Απόλλων. Το όνομα του αρχαίου δήμου Κεφαλής που διατηρήθηκε ακμαίο όλη την αρχαιότητα προήλθε από τον προϊστορικό βασιλιά Κέφαλο που καταγόταν από το Θορικό (από τους πιο γοητευτικούς μύθους είναι αυτός του Κέφαλου, της γυναίκας του Πρόκρης και της «ροδοδάχτυλης» Ηούς). Για το Δασκαλειό (ή Διδασκαλείο) υπάρχουν ενδείξεις ότι κατά την αρχαία ή μεσαιωνική εποχή είχε δεχθεί κατοίκους. Στο λιμάνι του Δασκαλειού πρέπει να αγκυροβόλησε ο στόλος των Πελοποννησίων το 411 π.Χ. «λιμάνι μεταξύ Πρασιών και Θορικού» αναφέρει ο Θουκυδίδης.

Ο δήμος Κεφαλής καταστράφηκε κατά τον 3ο μ.Χ. αιώνα από τους Ερούλους που εισέβαλαν στην Αττική και κατέστρεψαν τους δήμους της βάζοντας ένα τέλος στους αρχαίους χρόνους. Κατά την περίοδο του Βυζαντινού Ελληνισμού οι ιστορικές ειδήσεις που αναφέρονται στην Αττική είναι φτωχές, γνωρίζουμε όμως ότι τον 11ο και 12ο αιώνα η Αττική και η περιοχή μας βρίσκεται στο έλεος των πειρατών. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε την μαρτυρία του βαθιά μορφωμένου και γενναίου μητροπολίτη των Αθηνών Μιχαήλ Ακομινάτου Χωνιάτη (1208) για την κατεστραμμένη από τους Φράγκους Αττική και την αναφορά του στο βουνό της Κερατέας «Πανικόν» και το ονομαστό σπήλαιο. Ακολουθεί η Φραγκοκρατία με τις τρεις δυναστείες τους Βουργουνδούς, τους Καταλανούς και τους Φλωρεντινούς στην Αττική και το 1382 έχουμε την πρώτη εποίκηση Αρβανιτών στην περιοχή μας, ενώ η δεύτερη μνημονεύεται το 1425 κ.ο.κ. Μέρος των Αρβανιτών αυτών κατοίκησε στον τόπο αυτό της Αττικής γης ο οποίος για την ευφορία του και τη γεωγραφική του θέση δεν έπαψε να καλλιεργείται και να κατοικείται και λεγόταν Κερατέα. Η πιθανότερη εκδοχή για την ονομασία της (από τις πολλές που υπάρχουν) είναι από το δέντρο κερατέα ή κεράτια γνωστή και ως χαρουπιά και βεβαιώνεται πρώτα από τον Ολλανδό ταξιδιώτη Βέλλερ (1680).

Για τη συμμετοχή των κατοίκων της Κερατέας στον εθνικό ξεσηκωμό του 1821 έχουμε πληροφορίες η σημαντικότερη από τις οποίες είναι τα Απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη όπου καταγράφει ένα περιστατικό για την κακή συμπεριφορά του φρούραρχου Γκούρα και των ανθρώπων του στους ξωτάρηδες της Αττικής.

«Έτσι τσάκιζε κι ο Μαμούρης τους χωριάτες όσοι δεν ήταν φίλοι του.

Στα Μεσόγεια, στην Κεράτια, ενού δημογέροντα Αναγνώστη Νυδραίον τον λένε πόσες τσικουργιές τ έδωσε και σαν είδε την υγείαν εις το εξής ο αγαθός άνθρωπος».

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1843 όταν ο λαός ζήτησε σύνταγμα από τον Όθωνα φαίνεται πήραν μέρος και Κερατιώτες αφού ο τότε υπουργός Στρατιωτικών εξέφρασε την ευαρέσκεια στον Κερατιώτη Ιωάννη Σταμ. Ρώμα.

Το 1866 έγινε έρανος μεταξύ των κατοίκων της Κερατέας για τα θύματα του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου. Συγκεντρώθηκαν 298 δρχ. και η σχετική απόδειξη έχει κατατεθεί από τον Γεώργιο Σταμ. Ρώμα στο Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη.

Από το 1860 εως το 1878 η Κερατέα συγκλονίζεται από την πολύκροτη υπόθεση των «ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΩΝ» και την περίφημη Δίκη-Δημοσίου Κοινότητας Κερατέας. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1840 ως το 1890 ολόκληρη η Λαυρεωτική αποτέλεσε δήμο με έδρα την Κερατέα. Την περίοδο αυτή πρέπει να μνημονεύσουμε την γενναία στάση του Κερατιώτη Δημάρχου Λουκά Παπαθανασίου απέναντι στον Σερπιέρι και της Γαλλικής εταιρείας που του στοίχισε την ίδια του την ζωή. Ο κάθετος δρόμος στην Αθηνών Σουνίου δίπλα ακριβώς από το Δημαρχείο φέρει το όνομα του. Το 1890 ο Δήμος Λαυρεωτικής χωρίζεται στον Δήμο Σουνιέων με πρωτεύουσα το Λαύριο και το Δήμο Θορικίων με πρωτεύουσα την Κερατέα.

Το 1916 στη διάρκεια του γαλλικού αποκλεισμού στην Κερατέα είχε πέσει πείνα, αρρώστια και δυστυχία. Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης στα «Φιλολογικά Απομνημονεύματα» του (σχολάρχης στη Κερατέα 1915-1917) γράφει «Οι Κερατιώτες χτυπήσανε τις καμπάνες και κάνανε συλλαλητήριο διαμαρτυρίας λέγοντας “εμείς σκοτωθήκαμε για τον βασιλιά γιατί δεν μας δίνεται ψωμί;». Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Κερατιώτες δεν υστέρησαν σε θυσίες. Εκτός από τους συμπατριώτες μας που σκοτώθηκαν στην Αλβανία, στο ληξιαρχείο του Δήμου βεβαιώνονται περίπου 200 θάνατοι από πείνα την περίοδο 1941-1942. Για τον Κερατιώτη Τάκη Λιούμη που σκοτώθηκε στην επιστροφή του από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας ποίημα έχει αφιερώσει ο επιστήθιος φίλος του ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος.

Την περίοδο της Κατοχής τα λιμανάκια της Κερατέας (Κακή Θάλασσα-Δασκαλειό-Βγέθι-Εννιά κλπ) χρησίμευαν σαν κρησφύγετα για φυγαδεύσεις στη Μέση Ανατολή. Από εδώ έφυγε ο τότε πρωθυπουργός της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης Γεώργιος Παπανδρέου. Υπάρχει δημόσιο ευχαριστήριο της πρεσβείας της Ν.Ζηλανδίας στον Δήμο Κερατέας και τους κατοίκους της, για την προσφορά της την περίοδο εκείνη. Το 1943 Κερατιώτες γεωργοί στο κτήμα στην περιοχή Μητροπήσι βρήκαν με το αλέτρι τους τον πανέμορφο ΑΡΙΣΤΟΔΙΚΟ ΚΟΥΡΟ που κοσμεί το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αναφέρουμε το γεγονός αυτό γιατί τότε τον έκρυψαν στο στάβλο του Γ.Αγγελή, κι έτσι ο Κούρος δεν έπεσε στα χέρια των κατακτητών, σήμερα βρίσκεται στην πατρίδα μας σ’ αντίθεση με άλλα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα από την Κερατέα όπως η «θεά του Βερολίνου» και ο «Κούρος της Ν.Υόρκης» και η αρχαιολογική συλλογή της Κοινότητας Κερατέας που έκλεψαν οι Ιταλοί στη διάρκεια της Κατοχής.

Το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα και στα πρώτα χρόνια του 21ου η οικιστική ανάπτυξη στην περιοχή της Κερατέας υπήρξε ραγδαία. Είναι ανάγκη το πολυτιμότερο αγαθό της Κερατέας, η φύση, που υμνήθηκε από τον Σατωβριάνδο, τον Βάρναλη, τον Εμμ. Λυκούδη και άλλους λογοτέχνες να προστατευθεί και να διατηρηθεί ως μοναδική και ανεκτίμητη κληρονομιά στις επόμενες γενιές.

Πηγές:
1. Αντωνίου, Αθ., ΤΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΑΤΕΑΣ, Δήμος Κερατέας, Κερατέα 1991.

2. Δερμάτη, Γ., ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ, Δήμος Λαυρεωτικής, Λαύριο 1994.

3. Ιατρού, Γ., ΣΟΥΝΙΟ ΛΑΥΡΙΟ ΚΕΡΑΤΕΑ, Η ΤΕΘΛΑΣΜΕΝΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ, Τουμπής -«ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ», Κερατέα 2003.

4. Στρατοκόπου, Χρ., Η ΚΕΡΑΤΑΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, «Χρυσή Τομή», Κερατέα 1997 (α’ έκδοση 1925).

5. Ρώμα, Χρ., ΚΕΡΑΤΕΑ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ, «Χρυσή Τομή», Κερατέα 1987.

• Περιοδικό «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ»
• Εφημερίδα «ΝΕΑ ΤΗΣ ΚΕΡΑΤΕΑΣ»
• Βικιπαιδεια